Flavia Helena Augusta

Wat vertelt deze munt ons over de historische Helena? Als we op de munt inzoomen, zien we een inscriptie aan weerszijden van Helena’s buste. Van links naar rechts leest de inscriptie FL HELENA AVGVSTA, een enigszins afgekorte versie van haar volledige naam Flavia Julia Helena Augusta. De Romeinen hanteerden bij het naamgeven van hun kinderen verscheidene regels die afhingen van gender en status binnen de Romeinse samenleving. Voor deze munt is het relevant om te kijken naar de conventionele namen van vrijgeboren Romeinse burgers, zowel van mannen als vrouwen. De conventies voor het geven van namen binnen deze bevolkingsgroep zijn immers tussen de late Republikeinse tijd en late Keizertijd (1e eeuw v.C. tot 4e eeuw n.C.) aan verandering onderhevig geweest, en de naam van Helena kan ons iets vertellen over die verandering.

Bij Romeinse mannen bestaat de naam meestal uit drie componenten: de praenomen, de nomen en de cognomen. Het belangrijkste deel van de naam was de nomen, dat vergelijkbaar is met onze achternaam. Het duidde aan van welke familie iemand deel uitmaakte. De meeste vrijgeboren Romeinen hadden slechts één nomen, maar vanaf de 2e eeuw was het niet ongebruikelijk om twee of meer nomina te hebben (wat ook wel “binary nomenclature” wordt genoemd).Salway, “What's in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700” in: The Journal of Roman Studies 84 (1994) 131 De Romeinse praenomen is vergelijkbaar met onze voornaam, die aangeeft om welk individu binnen de familie het gaat. In feite waren er maar zo’n achttien verschillende praenomina in omloop, wat genoeg was om de verschillende leden van een familie te onderscheiden. Het laatste deel van de naam heet de cognomen, een soort onofficiële achternaam die, net zoals de praenomen, een individu onderscheidt van andere met soortgelijke namen. De cognomen Caesar werd gebruikt om Gaius Julius Caesar te onderscheiden van anderen die toevallig ook Gaius Julius heetten. Er waren erg veel cognomina in omloop, zowel Latijnse als niet-Latijnse. Ze konden refereren aan fysieke kenmerken, mentale aanleg, beroepen, gebeurtenissen, etc. Het gebruik van een cognomen maakte elke vrijgeboren Romein uniek. Voor vrijgeboren Romeinse vrouwen ging het ongeveer hetzelfde, alleen hadden zij toentertijd geen eigen praenomen. Vrouwen kregen de familienaam van hun vader, die ze eventueel konden veranderen bij een huwelijk, maar ze hadden wel een eigen cognomen. De namen van Romeinse vrouwen bestonden dus slechts uit twee delen.Oxford Classical dictionary (4th edition, 2012) 1024-1026

Hoe past de naam op onze munt in dit verhaal? We hebben hier een naam die bestaat uit vier delen: Flavia, Julia, Helena en Augusta. De laatste is makkelijk te duiden: Constantijn heeft de naam Augusta in 325 als eretitel aan haar geschonken.Geschiedkundigen beschouwen dit deel van de naam vandaag de dag als titel, maar de Romeinen erkenden het als vast onderdeel van een naam. De naam Flavia heeft ze wellicht aangenomen van haar man Constantius, aangezien een van zijn namen Flavius was. Het was niet gebruikelijk om de naam van je man aan te nemen, maar het kwam wel voor, en de naam Flavius was in het bijzonder sterk verbonden aan de dynastie van Constantijn en zijn opvolgers, wat voor Helena een reden zou kunnen zijn om de naam aan te nemen. De naam Flavia zou ook kunnen verwijzen naar de Flavia tribus, een van de kiesgemeenschappen die genoemd wordt in de decennia na 212. Deze tribus kwam veel voor bij pretorianen uit de Danube regio en zou misschien kunnen duiden op Helena’s afkomst.Salway, “What's in a Name? A Survey of Roman Onomastic Practice from c. 700 B.C. to A.D. 700” in: The Journal of Roman Studies 84 (1994) 135

Dan houden we Julia en Helena over. Helena was een veelvoorkomende naam in de oostelijke gedeeltes van het Romeinse Rijk, en aangezien ze geboren zou zijn Griekenland, is het niet ondenkbaar dat dit de cognomen is die ze bij haar geboorte gekregen heeft. Dan zou Julia overblijven als haar nomen of familienaam. Maar aangezien dubbele namen (“binary nomenclature”) nu ook voorkwamen, is het ook mogelijk dat zowel Julia als Flavia familienamen zijn, de een vanaf geboorte en de ander aangenomen in het huwelijk. Alleen de naam Flavia wordt in de inscriptie op de munt genoemd, waardoor haar associatie met de dynastie van Constantijn meer voor de hand zou liggen. Al is het interessant, geschiedkundigen kunnen dit vooralsnog niet bewijzen; het is slechts een interpretatie mijnerzijds.