Geen slang?

Zie je welk dier hier afgebeeld is? Het is een slang: een hoornadder om precies te zijn (zie een echt exemplaar in fig. 1!). De tekst die we voorheen gelezen hebben heeft niets te maken met slangen, dus we kunnen er van uitgaan dat de slang hier simpelweg gebruikt is als teken om een geluid uit te drukken. De zogeheten ‘klankwaarde’ van de slang is ‘f’. De f-klank wordt onder meer gebruikt voor het schrijven van de voornaamwoorden ‘hij’ en ‘zijn’. In dit geval zien we de slang in combinatie met het teken van een berg erboven. Samen betekent dat ‘zijn berg’, dat we terugzien in het zinnetje ‘Anoebis, die op zijn berg is’: een veelvoorkomend epitheton voor de god.

Is er iets dat je opvalt aan deze slang? Zijn hoofd zit los van zijn lichaam! En dat is niet per ongeluk gebeurd. De oude Egyptenaren geloofden dat afbeeldingen een bepaalde macht hadden, en aangezien het hiërogliefenschrift uit afbeeldingen bestond, hadden woorden diezelfde macht. Door iets op te schrijven, of het af te beelden, liep je het risico dat het echt zou gebeuren, of tot leven zou komen. In sommige gevallen was dat heel handig: door offers voor de doden af te beelden, zouden die offers echt worden, waardoor je bijna geen echte offers meer hoefde te brengen. Maar in andere gevallen wordt het riskant, zoals bij slangen of andere gevaarlijke dieren. Die wil je natuurlijk niet tot leven wekken. Om dat te voorkomen kon men de tekens van gevaarlijke dieren verminken. Mocht de slang tot leven komen, dan zou die meteen weer doodgaan, zijn hoofd is immers afgehakt! Er werden ook wel eens messen in slangenlichamen geplaatst (fig. 2), slangen werden wel eens in de knoop afgebeeld, of het hoofd van de slang werd helemaal weggelaten (fig. 3). B. Russo, ‘La vipère à cornes sans tête Étude paléographique et considérations historiques’, BIFAO 110 (2010), 251-274.

Het verminken van een teken door middel van onthoofding, zoals we zien op deze stèle, komt ook elders vaak voor, zoals bijvoorbeeld op doodskisten. De meeste van die doodskisten dateren uit het Middenrijk (zie bijvoorbeeld fig. 4). A. Roth, ‘Fear of hieroglyphs: patterns of suppression and mutilation in Old Kingdom burial chambers’, in R. Ritner (ed.), Essays for the Library of Seshat: studies presented to Janet H. Johnson on the occasion of her 70th birthday (Chicago, 2017), 291-310.

Er zijn meerdere onthoofde slangen afgebeeld op onze stèle. Kan jij de andere vinden?