De signatuurleer

De signatuurleer is een niet-wetenschappelijke theorie die gebaseerd is op uiterlijke kenmerken van planten die overeenkomsten vertonen met delen van het menselijk lichaam. Deze overeenkomsten zouden aanwijzingen geven over de delen van het menselijk lichaam waarvoor deze gebruikt kunnen worden. Volgens deze leer zouden bijvoorbeeld walnoten goed zijn voor de hersenen omdat de noot eruit ziet als hersenen. Een walnoot bevat vetzuren die inderdaad belangrijk zijn voor het functioneren van dit orgaan, maar die vergelijking berust op toeval. Dezelfde vetzuren zijn terug te vinden in noten die helemaal niet op hersenen lijken.

De christelijke traditie van de late middeleeuwen voegde aan de signatuurleer een extra dimensie toe. De vorm van de plant of vrucht, gekoppeld aan de geneeskrachtige werking, zag men een godsbewijs. De wil om het onbegrijpelijke te verklaren wortelde zich daarmee ook diep in de vroege wetenschappelijke traditie.

Alruin werd ook gezien als zo’n godsbewijs: Pythagoras was het al opgevallen dat de wortels lijken om minimensjes. Tot in de zeventiende eeuw zijn voorbeelden te vinden waarin natuuronderzoekers, protobiologen publiceren over de fantasieën prikkelende wortels van de alruinplant.

Een mooi voorbeeld van zo’n publicatie wordt bewaard in de bibliotheek van Rijksmuseum Boerhaave. Het zeventiende-eeuwse ‘monsterboek’ van de Italiaanse Ulysse Aldrovandi (1557–1602) beschrijft naast fabeldieren zoals zeepaarden, draken en feniksen ook allerlei menselijke en plantaardige vergroeiingen, ofwel monstruositeiten. In de volledige titel vinden we dat woord ook terug: Vlyssis Aldrovandi patricii Bononiensis Monstrorvm historia : cvm Paralipomenis historiæ omnivm animalivm.

Aldrovandi was een Italiaanse natuuronderzoeker uit Bologna en bekend geworden omdat hij de drijvende kracht achter de stichting is van de botanische tuin van de Universiteit van Bologna, de oudste universiteit ter wereld. Zijn natuurhistorische collectie is vandaag de dag nog te vinden in het speciaal aan hem gewijde deel van het Palazzo Poggi museum in deze universiteitsstad.

In het hoofdstuk over botanie beschrijft Aldrovandi de alruinwortel en de bijzondere vorm. De afbeelding is een natuurgetrouwe weergave van een wortel die een menselijke figuur lijkt te hebben. Het interessante hieraan is dat hij in deze houtsnede in vergelijking met een eerder botanische afbeelding niets aan de verbeelding heeft overgelaten. In zijn Erbario Alchemico is een plaatje te zien waarin duidelijk een menselijk gezicht in de alruinwortel getekend is. Hier zien we de onttovering van de wereld als gevolg van de wetenschappelijke revolutie zoals die rond 1600 plaatsvond. Fantasie maakte plaats voor ratio.